پژوهشگر

همکاران پژوهشگر

چکیده پژوهش

مقدمه و بیان مسئله حساسیت معنوی عاملی درونی است که باعث تشخیص بین صحیح یا غلط در فرد و انجام عمل صحیح می-شود که با توجه به شرایط و اتمسفر مراقبتی به شدت تحت چالش روزمره قرار دارد و به صورت آگاهی و توجه به ارزشهای معنوی موجود در یک موقعیت دارای تناقض و خودآگاهی فردی نسبت به نقش و وظیفه در آن موقعیت خاص تعریف شد. همچینن تنها مربوط به حس فرد نیست بلکه نیازمند ظرفیت و تجربه شخصی جهت شناخت اهمیت مسئله معنوی موجود در موقعیت است. به همین منظور این مطالعه با هدف کشف و تبیین مفهوم حساسیت معنوی از منظر و تجارب کادر مراقبت و درمان در ارائه خدمات در بستر مراقبتی ایران طراحی گردید. این مطالعه به منظور کاوش (explore) مفهوم حساسیت معنوی در سالهای 2017 لغایت 2019 در بستر مراقبتی ایران انجام شد. نمونه گیری بصورت مبتنی بر هدف و با بیست و دو مشارکت¬کننده از طریق مصاحبه بدون¬ساختار و مشاهده انجام و داده¬های حاصله با استفاده از رویکردconventional content analysis تحلیل گردید.سه درون¬مایه حاصل از تجارب مشارکت¬کنندگان در رابطه با مفهوم حساسیت معنوی شامل: احساس ارزش آفرین بودن معنویت، رشد و روحیه بخشی و ترغیب کننده برای ارائه خدمت مقبول و هدفمند بودند.درک روشن از ابعاد حساسیت معنوی کادر مراقبت و درمان را با تکیه و درک این مفاهیم جهت ارائه مراقت بکل نگر تصمیم‌گیری نموده و اصول معنوی را که برای اتخاذ تصمیمات صحیح معنویت مورد استفاده قرار دهد و به اجرای شایسته توام با حساسیت و درک شرایط به ارائه خدمت نماید که منجر به خلق احساس ارزش ، رشد و روحیه بخشی و ارائه خدمت مقبول و هدفمند گردید. روش اجرا پژوهشگر پس از اخذ مجوزهای لازم و دریافت معرفی‌نامه از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد به محیط پژوهش که اتمسفر مراقبتی و درمانی مراکز بهداشتی و درمانی استان می باشد رجوع کرده و ضمن معرفی خود به مسئولین محیط‌های مربوطه و توضیح دقیق اهداف پژوهش، معرفی‌نامه را ارائه داده و جهت انجام مصاحبه و پژوهش از آنها مجوز کتبی اخذ می نماید. سپس پژوهشگر به واحدهای مورد پژوهش مراجعه کرده و ضمن معرفی کامل خود، اهداف پژوهش و کاربرد یافته‌های آن را برای واحدهای مورد پژوهش به طور کامل و دقیق شرح می نماید. بعد از این مرحله، افرادی که واجد شرایط پذیرش و معیارهای ورود بودند را انتخاب نمود. در ابتدای امر و قبل از آغاز مصاحبه رضایت و اعتماد آنها برای انجام مصاحبه و گفتگوی آزاد جلب گردید، پس از جلب رضایت آنها به انجام مصاحبه، از افراد رضایت نامة کتبی اخذ گردید، سپس افراد به محل خلوت و مناسبی که شرایط فیزیکی مناسبی داشته و از حداقل رفت و آمد و سایر پارازیت‌های محیطی برخوردار باشد برای انجام مصاحبه هدایت میشوند، مصاحبه‌ها به وسیلة دستگاه ضبط صوت بر روی نوار کاست ضبط گردیده و پس از اتمام مصاحبه، بلافاصله نوار ضبط شده گوش داده می‌شود تا معلوم شود که آیا محتوای مصاحبه قابل فهم است یا نیاز به پیگیری دارد. پس از این مرحله، نوارهای ضبط شده در یک فرصت مناسب به دقت گوش داده شده و روی کاغذ پیاده می گردند. پس از پیاده‌سازی موارد مصاحبه، تجزیه وتحلیل اطلاعات طبق شیوة تحلیل محتوی کیفی انجام و در مرحلة پایانی به شرکت‌کنندگان، طبق قرار قبلی جهت موثق نمودن اطلاعات رجوع می شود. از آن جا که مفهوم حساسیت معنوی یک مفهوم پیچیده نبوده که در طی زمان دستخوش تغییرات گردد، لذا نیاز به تحلیل مفهوم نداشته و در این مطالعه از تحلیل محتوای قراردادی برای پی بردن به لایه های پنهان و زیرین پدیده های مرتبط با مفهوم حساسیت معنوی در کادر مراقبت و درمان سازماندهی و تلفیق داده ها و مضامین استخراج شده به منظور ایجاد دانش و بینش جدید در ارتباط با هدف مطالعه استفاده شد. در این بخش از مطالعه ضمن جمع آوری اطلاعات از مشارکت کنندگان و تحلیل استقرایی داده ها با استفاده از رویکرد تحلیل محتوای قراردادی ، مفهوم حساسیت معنوی و ابعاد آن تبیین شد، سپس تعاریف نظری هر بعد بر اساس تعریف کلی مفهوم و ویژگیهای هر یک از زیرطبقات ،مشخص گردید و سپس عبارت های مناسب برای سنجش هر بعد با ویژگی های عینی هر بعد مشخص شد. در پژوهش حاضر از تحلیل محتوای قراردادی استفاده شد. در این روش پژوهشگر در داده¬ها کاملاً تعمق می¬کند تا بتواند به درک یا بصیرت جدیدی در زمینه مورد مطالعه دست یابد (21). پس از انجام هر مصاحبه، از رویکرد تحلیل محتوای قراردادی با روش پیشنهادی گرانهیم و لاندمن (2004) جهت تحلیل داده ها استفاده شد که شامل مراحل پیاده سازی کل مصاحبه، تعیین واحد تحلیل، تعیین واحد معنایی، خلاصه سازی واحد معنایی، تعیین کدهای اولیه، طبقه بندی کدهای اولیه مشابه در طبقات جامع تر و تعیین درون مایه ها است. واحد تحلیل در این پژوهش، تمام مصاحبه¬های صورت¬گرفته با مشارکت کنندگان بود که به منظور تحلیل محتوای کیفی تبدیل به متن گردیدند. اصولاً داده¬ها قبل از تحلیل باید به شکل متن نوشتاری برگردانده شود (12). واحدهای معنایی به واحد اصلی متن برای تحلیل محتوا اشاره دارد و قابل طبقه¬بندی است. این موارد شامل جملات یا پاراگراف¬هایی است که در متن هر مصاحبه وجود داشت. در مرحله بعد فایل متنی چندبار بازخوانی گردید تا برداشتی کلی از سخنان شرکت¬کنندگان ایجاد گردد. سپس به هر عبارت و گویه کلیدی، یک کد اختصاص داده شد. فرایند کدگذاری سطح اول، با شناسایی و تشکیل کدها صورت گرفت. سپس کدهای مشابه در هم ادغام و طبقات اولیه طی دو مرحله زیر شکل گرفت: مقایسه مداوم به منظور درک کامل ویژگی¬های نظری طبقه بین هر متن ارجاع شده به یک طبقه با مواردی که قبلاً در همان طبقه جای گرفته بودند. ادغام طبقات و خصوصیات آن¬ها تحلیل محتوای کیفی به پژوهشگر اجازه می¬دهد تا یک واحد معنایی را به بیش از یک طبقه به طور هم زمان اختصاص دهد. با این حال طبقات باید به صورتی معنی شوند که در درون طبقه تا حد امکان همگن و در خارج، با طبقات دیگر تا حد امکان ناهمگن باشند (9). با ادغام طبقات مشابه، نهایتاً طبقات یا مضامین اصلی استخراج گردید. تمام مصاحبه¬ها، مجدداً توسط پژوهشگر مرور شد تا طبقات به دقت هر چه بیشتر ایجاد گردد. یافته ها از 22 مشارکت¬کننده در پژوهش حاضر 8 پزشک و 7 نفر عضو هیات علمی با سابقه بالین و 7 نفر دیگر سایر اعضا تیم مراقبتی بودند که سابقه ارائه مراقبت برای بیمار داشتند. 14 نفر مرد و بقیه زن بودند. میانگین سنی مشارکت کنندگان 05/6 ±21/45 با دامنه سنی 35 تا 56 سال بود، میانگین سابقه مراقبتی کادر مراقبت و درمان 54/2 ±41/11 بود. از تجارب مرتبط با مفهوم حساسیت معنوی در کادر مراقبت و درمان 3 درونمایه خلق گردید. این درونمایه¬ها شامل: احساس ارزش آفرین بودن معنویت با 4 طبقه معنویت سرمایه ای برای احساس مسئولیت بهتر، تقویت روحیه صبوری و انعطاف پذیری در عرصه خدمت، احساس ارزشمندی و شایستگی، حس کمال گرایی بالینی و انسان دوستی؛ رشد و روحیه بخشی با سه طبقه احساس بیداری- رشد و تعالی معنوی، تقویت روحیه و آرامش معنوی، ارتقا رضایتمندی و احساس امید دو طرفه ؛ ترغیب کننده برای ارائه خدمت مقبول و هدفمند با سه طبقه تسهیل ارتباط درمانی، معنادارتر شدن خدمات مراقبتی، معنویت ارتقا دهنده انگیزش خدمت رسانی بود.(جدول1) در ادامه تم¬ها و مضامین مربوطه به ترتیب توضیح داده شده و با ذکر بیاناتی از مشارکت¬کنندگان حمایت می¬شوند. احساس ارزش آفرین بودن معنویت یکی از مفاهیم اصلی حساسیت معنوی از منظر مشارکت کنندگان احساس ارزش آفرین بودن معنویت بود. عناصر تشکیل¬دهنده این مضمون دارای 4 زیرطبقه بود که عبارت بودند از: معنویت سرمایه ای برای احساس مسئولیت بهتر، تقویت روحیه صبوری و انعطاف پذیری در عرصه خدمت، احساس ارزشمندی و شایستگی، حس کمال گرایی و انسان دوستی معنویت سرمایه ای برای احساس مسئولیت بهتر: حساسیت معنوی در کادر مراقبت و درمان منجر به ظهور این احساس می گردید که وجود معنویت و توجه به آن حس مئولیت پذیری را در آنان تقویت می نمود و به عنوان سرمایه ای معنوی همواره زیربنای اقدامات مراقبتی قرار می گرفت. تجربه یکی از پزشکان با تجربه 20 ساله در امر مراقبت و درمان اینچنین بود: "... وقتی که با نام خدا با صدای بلند بر بالین بیمار حاضر می شم، احساس می کنم که انگار یکی داره به من میگه که مسئولیت پذیرتر باش و توجه بیشتری به مریضت کن چون خدا داره نظارت می کنه به این اعمالت... "(پزشک2) "...همیشه مسئولیت پذیری در برابر خدا مهم ترین مسئوولیت انسان در برابر خداست. یکی از سریع ترین راه های رسیدن انسان به بالندگی و سعادت همه جانبه، خدمت به بندگان خداست. حضرت علی(ع) هم مهم ترین عامل سعادت انسان را اطاعت پروردگار در خدمت به خلق الله معرفی می کند... "(هیات علمی بالینی3) تجربه مشارکت¬کننده¬ای دیگر در همین رابطه اینچنین بود: "... خودبخود وقتی فضای کاری، فضای معنویت میشه و همه چیز از این حالت مادی خارج میشه، ناخودآگاه یه حسی به آدم میگه که داری امتحان میشی تو هم. در واقع مصداق بارزش این بیت سعدی هست: ای که دستت می رسد کاری بکن؛ پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار "(هیات علمی بالینی 3) تقویت روحیه صبوری و انعطاف پذیری در عرصه خدمت: همچنین مشارکت¬کنندگان بیان میکردند که به دنبال فراهم شدن شرایطی برای ارائه خدمت با بستر معنوی، روحیه آنها در تحمل مشکلات بالینی بیماران ارتقا یافته، در برخورد با ناملایمات صبورتر شده و در مواجهه با مشکلات موجود منعطف تر عمل می کنند: "... وقتی به نیازهای معنوی بیماران و سوالاتشون توجه داریم روی خود ما هم بی تاثیر نیست. روحیه ما را هم بالا می بره و ما را هم صبورتر میکنه چون میدونیم که بالاخره یک هدف نهایی و غایی پشت سر تمام این مسائل هست من که خدمت می کنم و اونی که از من کمک می گیره ... "(هیات علمی بالینی 3) پزشکی که سابقه مراقبت 15 ساله از بیماران داشت، می¬گفت: "... من با مریضای سرطانی کار می کنم. عشق می کنم باشون کار می کنم چون آدمهای بزرگی هستن و خیلی چیزا ازشون من پزشک یاد گرفتم صبوری و تحمل و مخصوصا ایستادگی..... "( پزشک 6) احساس ارزشمندی و شایستگی: همچنین مشارکت¬کنندگان بیان میکردند که به دنبال ارائه خدمات مراقبتی به بیماران و مراجعه کنندگان در اتمسفری آکنده از معنویت، همواره احساس ارزش و شایستگی در آنها بوجود آمده و این احساس رو به فزونی می گذاشت: "... این احساس درونی من هست وقتی که خداوند متعال فرصت خدمتی را برای من فراهم کرده که برای مردم کاری انجام میدم که با نیت خداپسندانه هست و با ذکر دست از من و شفا از تو کار درمان را پیش می برم حس خوبی بم دست میده و خیلی به دلم می چسبه ... "(پزشک متخصص 4) پزشکی دیگر که سابقه مراقبت 11 ساله از بیماران داشت، می¬گفت: "... همه چیز حساب و کتاب خودشا داره، در زمان درماندگی مریض خدمتی که بهش می کنی باقیات و صالحات هست به حسایت نوشته می شه و این مساله را نمیشه دیگه با هیچ پول و منالی مقایسه کرد. از درون احساس خاصی بهت دست میده که میگی خدا شکر که من را لایق چنین خدمتی کردی..... "( پزشک 5) حس کمال گرایی بالینی (Clinical Perfectionism) و انسان دوستی: همچنین مشارکت¬کنندگان بیان میکردند که به دنبال ارائه خدمت معنوی به بیماران و مراجعه کنندگان، احساس حرکت به سوی کامل و بی نقص شدن با رویکرد دوست داشتن انسانها در نتیجه تلاش آنها شکل گرفته و مسیر کامل شدن از طریق توجه و کمک به هم نوع هموار گردیده است. "... خود من این حس را دارم که در جو معنویت کیفیت کارم، فراتر از اون چیزی هست که انتظارشا دارم. اخلاق و رفتار حرفه ای من حس می کنم که خیلی کاملتر و بهتر شده .... "(پزشک 2) عضو هیات علمی که سابقه 15 ساله فعالیت در بالین داشت، می¬گفت: "... ارزش من به این است که بتوانم به عملکرد و موفقیت‌هایی که برای خود تعیین کرده‌ام برسم یعنی حالما خوب کنه و انگیزه به من بده که وقتی دست هم نوعم را می گیرم و کمکش می کنم حس کنم که اصل کار اینجاست و اینه که میشه بهش گفت حالا کامل کردی وظایف و انتظاراتی که ازت می رفت..... "( هیات علمی 2) رشد و روحیه بخشی یکی دیگر از ابعاد حساسیت معنوی از منظر و تجارب کادر مراقبت و درمان، مفهوم رشد و روحیه بخشی بود. زیر طبقات این مفهوم را سه زیر طبقه احساس بیداری- رشد و تعالی معنوی، تقویت روحیه و آرامش معنوی، ارتقا رضایتمندی و احساس امید دو طرفه تشکیل می داد. احساس بیداری- رشد و تعالی معنوی: تجربه مراقبت از بیماران و مراجعه کنندگان توسط کادر مراقبت و درمان با محوریت معنویت از مهم‌ترین تجاربی بود که در پرورش روح انسانی آنان در مسیر رشد و تعالی معنوی تأثیر بالایی داشت. تجربه یکی از این مشارکت کنندگان اینگونه بود: "... این فرصتهایی که برای خدمت به مردم برای ما فراهم شده آدم را از خواب غفلت بیدار می کنه. معنویت هست که آدما حساس می کنه بیدارش می کنه. پیامبر هم میگه دیگه النَّاسِ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا..."(هیات علمی بالینی 4) یکی دیگر از کادر مراقبت در همین زمینه از تجربه¬اش می¬گفت: "... قرآن کریم عواملی را برای رشد و تعالی انسان مطرح می کنه علم و تفکر ، ایمان و عمل صالح هستند که همش در معنویتی که در خدمت به بیمار هست متبلور میشه. من خیلی کمک گرفتم از این آموزه و انصافا هم خیر و برکتشا تو زندگی دیدم و به نوعی حس می کنم خدا را شکر تا حدی تونستم به اون هدف قرآنی برسم...."(کادر مراقبت1) تقویت روحیه و آرامش معنوی: این مضمون بیانگر احساس کادر مراقبت و درمان از روحیه بخش بودن مراقبت و کسب آرامش از احساس معنویت بود. کادر مراقبت و درمان تاکید داشتند که معمولا نتایج حساسیت معنوی با آن چه که تحقق می‌یابد یکسان نیست و بسیار نتایج غیر قابل باور و تحسین برانگیز است که خود منجر به تقویت روحیه و آرامش معنوی در وجود مراقبین می گردد. یکی از مشارکت¬کنندگان معتقد بود: "... مراقبت معنوی از بیمار از جهت روحی و روانی آثار بسیار مطلوب دو طرفه ای داره. همینطوری که ناراحتی شخص آسیب دیده را کم می کنی و موجبات آرامش اونا فراهم می کنی چند برابرش خودت آرام میشی و این آرامش به برکت اون حساسیتهای معنویت وجودی هستش.... " (هیات علمی بالینی4) مشارکت کننده دیگری در همین راستا می¬گفت: "... بارها شده که اتفاقات ناگوار و حوادث دردناکی برای بیماری اتفاق افتاده، آنقدر عرصه براش تنگ شده که از شدّت ناراحتی نمی دونسته چیکار کنه؟و به کجا بره؟ تو این لحظات سعی کردم به عنوان یک پزشک کمک کنم و با احساس معنوی دلداری بدم، تجربه کردم که چنان آرامشی وجود بیمار دردمند را فرا گرفته که قابل وصف نیست و با تخلیه فشار روحی بیمار بازتاب معنوی اون کار نصیب من شده و خیلی حس و حال خوبی بهم دست داده .... " (پزشک 1) ارتقا رضایتمندی و احساس امید دو طرفه: از طرفی دیگر تجربیات مشارکت¬کنندگان نشان داد که اهدافی که به تبع ارائه مراقبت معنوی با حساسیت بالا در شرایطی که بیماران با ناتوانی در برابر سختی های زندگی دست و پنجه نرم می کردند حاصل می گردید ضمن ارتقا رضایتمندی بیماران و ایجاد امید در آنان، رضایتمندی مراقبین و احساس امید را نیز در پی داشت. در همین رابطه تجربه یکی از مشاکت کنندگان حاکی بود از: "... من همیشه این حس را دارم که یکی از عواملی که موجب آرامش می شه امید داشتن به آینده ای روشنه و وقتی گمان داشته باشی خدمتی که الان برای مریضت انجام میدی در آینده نعمت و اجرتش نصیبت خواهد شد، از آن لذّت می بری و احساس خوب و حالت مطلوب و شیرینی بهت دست می ده..... "( مراقب سلامت 2) در تجارب کادر مراقبت¬کننده حساس بودن به معنویت در مراقبت، اهرمی اثربخش برای امیدواری و رضایت بود: "... مریضا را همیشه نسبت به معنویت حساسشون میکنم. توضیخ میدم که امیدوار بودن به رحمت الهی و امید داشتن به زندگی و حیات که در آن بیمار احساس آرامش، راحتی و رضایت کنه. به مریضام می گم که امید به خداوند مایة برکات زیادی ازجمله آرامش روحی و روانی برای همه است..... "(هیات علمی بالینی 3) ترغیب کننده برای ارائه خدمت مقبول و هدفمند یکی دیگر از تجارب مرتبط با مفهوم حساسیت معنوی مساله ترغیب کننده بودن این مقوله برای ارائه خدمت مقبول و هدفمند بود. عناصر تشکیل دهنده این مضمون عبارت بودنداز: تسهیل ارتباط درمانی ، معنادارتر شدن خدمات مراقبتی و معنویت ارتقا دهنده انگیزش خدمت رسانی. تسهیل ارتباط درمانی: یکی دیگر از مهمترین مقولات مرتبط با مفهوم حساسیت معنوی که در تجارب مراقبتی کادر مراقبت و درمان نمود زیادی پیدا کرده بود تاثیر معنویت بر بهبود ارتباطات تیم مراقبت و درمان با بیمار و ارتباطات درون تیمی کادر مراقبت بود: "... حس و حالی که معنویت و توجه معنوی به بیمار به آدم میده تعادل روحی هستش که همه چیزا سرجای خودش قرار میده و خیلی از ارتباطات من پزشک را بهتر می کنه. ارتباط با بیمارم، با خانواده بیمار و حیت با همکارام را هم بهتر کرده.."(پزشک متخصص 6) مشارکت¬کننده دیگری در این رابطه اینگونه به بیان تجربه¬اش می¬پرداخت: "... خیلی از مراقبتهای ما جنبه تسکینی دارند و یکی از مهمترین ابعاد مراقبت تسکینی همین حساس بودن بیمار نسبت به معنویت هست. وقتی به نیاز معنوی بیمار حساس باشی و پاسخ بدی خیلی خوب بات ارتباط برقرار می کنه..... "(پزشک 7) معنادارتر شدن خدمات مراقبتی: یکی دیگر از مهمترین یافته ها در تجارب کادر مراقبت و درمان پربارتر شدن و با اهمیت تر شدن خدمات مراقبتی ارائه شده به بیماران در فضای مراقبت معنوی بود. وقتی مراقب حساسیت لازم در ارائه مراقبت معنوی به بیمار را در دستور کار خود قرار میداد، مراقبتها هدفمندتر، با معناتر و پربارتر نصیب بیمار می شد. یکی از این مراقبین در همین رابطه از تجربه اش اینچنین می گفت: "... همیشه ما در مراقبتهامون یک خلأ معنوی داریم. اگر ما بتونیم این خلا را با یک یکپارچگی مراقبتی بپوشونیم یعنی به نیازهای معنوی بیمارمون حساس بشیم و درک کنیم تجربه من نشون داده که خیلی بهتر می تونیم خدمت کنیم و خیلی هم خدمات مراقبتی مون معنادارتر و قابل درکتر میشن ... "(مراقب سلامت2) مشارکت¬کننده¬ای دیگر تجربه¬اش را اینگونه بیان می¬کرد: "... ما هر روز میام سر کارمون و زمان زیادی را برای کار کردن صرف می‌کنیم. اگر خدا را در آن جا نیابیم و به مدد او کار نکینم کار خوب پیش نمیره و راضی کننده نیست ولی تجربه من میگه که هر وقت حساس شدم به این مساله و با نام خدا و بااحساس معنوی کارم را جلو بردم خدمات من برای مریضم خیلی لذت بخش تر و جذاب تر بوده.. "(پزشک 1) معنویت ارتقا دهنده انگیزش خدمت رسانی: یکی دیگر از تجارب مورد توجه در خصوص مفهوم حساسیت معنوی نقش برانگیزانندگی کادر مراقبت و درمان در جهت سود رسانی و خدمت بیشتر به بیماران بود بطوریکه با توجه به معنویت، اتصال فرد به مبدأ وجود و کمال مطلق، بر شیوة نظر و عمل او در زندگی فردی و جمعی تأثیر می‌گذارد و تحولات شگرفی را در ابعاد فردی و اجتماعی موجب می‌شود بطوریکه با ارتقا انگیزش شغلی منجر به ارائه خدمات مراقبتی بهینه می گردد. مشارکت¬کننده دیگری در این رابطه اینگونه به بیان تجربه¬اش می¬پرداخت: "... وقتی من پزشک هم بعد ظاهری کار را می بینم و هم بعد معنایی را و میدونم که بعد معنایی مواهب معنوی هستش که در نتیجه انجام این کار عایدم میشه، انگیزه منا برای انجام کار زیاد می کنه ...."(پزشک 3) تجربه یکی دیگر از مراقبین نیز حاکی از این واقعیت بود: "... همدردی و حساسیت به سرنوشت دیگران به عنوان یک ارزش قلمداد میشه. وقتی تحت تأثیر درد و رنج دیگران قرار میگیری، حس معنویت و حس عدالت اجتماعی در وجودت شکل می گیره و می فهمی که همه ما بخشی از آفرینش هستیم و انگیزه کمک به بیمار بیشتر و بیتشر می شه...."(مراقب سلامت 1) بحث و نتیجه گیری این مطالعه کیفی به کشف و توصیف تجارب کادر مراقبت و درمان از مفهوم حساسیت معنوی در بستر مراقبتی ایران پرداخته است. همواره باید درنظر داشت که پرداختن به مفهوم حساسیت معنوی به عنوان مقوله ای مرتبط با سلامت معنوی به عنوان بعد چهارم سلامت بسیار دشوار است. زیرا هنوز مفهوم سلامت معنوی نیز دارای تعریف واحدی نبوده و عملاً دشوار است که مولفه ها و شاخص های حساسیت معنوی مشخص، تبیین، تعریف و اندازه گیری شود. می توان باور داشت که بعد معنوی روی آگاهی، باورها، نگرش ها، ارزش ها و رفتارها تأثیر عمیق دارد و درک و تبیین مفهوم حساسیت معنوی می تواند برای ارائه مراقبت معنوی در راستای نیل به سلامت معنوی بسیار کمک کننده باشد (29). چرا که پیشرفت های عمده در قرن کنونی از طریق تکنولوژی عاید نمی شود بلکه منوط به شناخت عمیق انسان و حساسیت نسبت به جنبه های معنوی اوست، اگر کانون توجه علمی در قرن بیستم میلادی "محیط خارج" بوده است، در قرن بیست و یکم توجه علمی به "درون" انسان معطوف خواهد بود. به عبارت دیگر وارد زمانی می شویم که اکتشافات مهم نه در محیطی است که ما را احاطه کرده است بلکه در دنیای درون ما خواهد بود(30). در همین راستا جهت کشف و تبیین مفهوم حساسیت معنوی یکی از مهمترین ابعاد آن شامل احساس ارزش آفرین بودن معنویت با 4 طبقه معنویت سرمایه ای برای احساس مسئولیت بهتر، تقویت روحیه صبوری و انعطاف پذیری در عرصه خدمت، احساس ارزشمندی و شایستگی، حس کمال گرایی بالینی و انسان دوستی بود. توجه به مفهوم حساسیت معنوی از منظر کادر مراقبت و درمان جهت پرداختن به نیازهای معنوی، جزء ضروری مراقبت کل نگر قلمداد گردیده و درک حساسیتهای معنوی بیماران جهت پاسخ به نیازهای آنان به جهت پذیرش بهتر کادر مراقبت توسط بیماران می تواند به پیشرفت خدمات مراقبتی کمک شایانی نماید. به همین منظور با توجه به چند وجهی بودن انسانها، مراقبت معنوی از طریق حساسیت در درک نیازهای معنوی بیماران دانش و درک مستقیم از مراقبت معنویت را توسعه داده و با تلفیق معنویت در مراقبت منجر به هدفمندتر شدن مراقبت و ارتقا رضایتمندی بیمار و کادر مراقبت و درمان را در پی خواهد داشت.

خلاصه نتایج حاصله

یافته ها از 22 مشارکت¬کننده در پژوهش حاضر 8 پزشک و 7 نفر عضو هیات علمی با سابقه بالین و 7 نفر دیگر سایر اعضا تیم مراقبتی بودند که سابقه ارائه مراقبت برای بیمار داشتند. 14 نفر مرد و بقیه زن بودند. میانگین سنی مشارکت کنندگان 05/6 ±21/45 با دامنه سنی 35 تا 56 سال بود، میانگین سابقه مراقبتی کادر مراقبت و درمان 54/2 ±41/11 بود. از تجارب مرتبط با مفهوم حساسیت معنوی در کادر مراقبت و درمان 3 درونمایه خلق گردید. این درونمایه¬ها شامل: احساس ارزش آفرین بودن معنویت با 4 طبقه معنویت سرمایه ای برای احساس مسئولیت بهتر، تقویت روحیه صبوری و انعطاف پذیری در عرصه خدمت، احساس ارزشمندی و شایستگی، حس کمال گرایی بالینی و انسان دوستی؛ رشد و روحیه بخشی با سه طبقه احساس بیداری- رشد و تعالی معنوی، تقویت روحیه و آرامش معنوی، ارتقا رضایتمندی و احساس امید دو طرفه ؛ ترغیب کننده برای ارائه خدمت مقبول و هدفمند با سه طبقه تسهیل ارتباط درمانی، معنادارتر شدن خدمات مراقبتی، معنویت ارتقا دهنده انگیزش خدمت رسانی بود.(جدول1) در ادامه تم¬ها و مضامین مربوطه به ترتیب توضیح داده شده و با ذکر بیاناتی از مشارکت¬کنندگان حمایت می¬شوند. احساس ارزش آفرین بودن معنویت یکی از مفاهیم اصلی حساسیت معنوی از منظر مشارکت کنندگان احساس ارزش آفرین بودن معنویت بود. عناصر تشکیل¬دهنده این مضمون دارای 4 زیرطبقه بود که عبارت بودند از: معنویت سرمایه ای برای احساس مسئولیت بهتر، تقویت روحیه صبوری و انعطاف پذیری در عرصه خدمت، احساس ارزشمندی و شایستگی، حس کمال گرایی و انسان دوستی معنویت سرمایه ای برای احساس مسئولیت بهتر: حساسیت معنوی در کادر مراقبت و درمان منجر به ظهور این احساس می گردید که وجود معنویت و توجه به آن حس مئولیت پذیری را در آنان تقویت می نمود و به عنوان سرمایه ای معنوی همواره زیربنای اقدامات مراقبتی قرار می گرفت. تجربه یکی از پزشکان با تجربه 20 ساله در امر مراقبت و درمان اینچنین بود: "... وقتی که با نام خدا با صدای بلند بر بالین بیمار حاضر می شم، احساس می کنم که انگار یکی داره به من میگه که مسئولیت پذیرتر باش و توجه بیشتری به مریضت کن چون خدا داره نظارت می کنه به این اعمالت... "(پزشک2) "...همیشه مسئولیت پذیری در برابر خدا مهم ترین مسئوولیت انسان در برابر خداست. یکی از سریع ترین راه های رسیدن انسان به بالندگی و سعادت همه جانبه، خدمت به بندگان خداست. حضرت علی(ع) هم مهم ترین عامل سعادت انسان را اطاعت پروردگار در خدمت به خلق الله معرفی می کند... "(هیات علمی بالینی3) تجربه مشارکت¬کننده¬ای دیگر در همین رابطه اینچنین بود: "... خودبخود وقتی فضای کاری، فضای معنویت میشه و همه چیز از این حالت مادی خارج میشه، ناخودآگاه یه حسی به آدم میگه که داری امتحان میشی تو هم. در واقع مصداق بارزش این بیت سعدی هست: ای که دستت می رسد کاری بکن؛ پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار "(هیات علمی بالینی 3) تقویت روحیه صبوری و انعطاف پذیری در عرصه خدمت: همچنین مشارکت¬کنندگان بیان میکردند که به دنبال فراهم شدن شرایطی برای ارائه خدمت با بستر معنوی، روحیه آنها در تحمل مشکلات بالینی بیماران ارتقا یافته، در برخورد با ناملایمات صبورتر شده و در مواجهه با مشکلات موجود منعطف تر عمل می کنند: "... وقتی به نیازهای معنوی بیماران و سوالاتشون توجه داریم روی خود ما هم بی تاثیر نیست. روحیه ما را هم بالا می بره و ما را هم صبورتر میکنه چون میدونیم که بالاخره یک هدف نهایی و غایی پشت سر تمام این مسائل هست من که خدمت می کنم و اونی که از من کمک می گیره ... "(هیات علمی بالینی 3) پزشکی که سابقه مراقبت 15 ساله از بیماران داشت، می¬گفت: "... من با مریضای سرطانی کار می کنم. عشق می کنم باشون کار می کنم چون آدمهای بزرگی هستن و خیلی چیزا ازشون من پزشک یاد گرفتم صبوری و تحمل و مخصوصا ایستادگی..... "( پزشک 6) احساس ارزشمندی و شایستگی: همچنین مشارکت¬کنندگان بیان میکردند که به دنبال ارائه خدمات مراقبتی به بیماران و مراجعه کنندگان در اتمسفری آکنده از معنویت، همواره احساس ارزش و شایستگی در آنها بوجود آمده و این احساس رو به فزونی می گذاشت: "... این احساس درونی من هست وقتی که خداوند متعال فرصت خدمتی را برای من فراهم کرده که برای مردم کاری انجام میدم که با نیت خداپسندانه هست و با ذکر دست از من و شفا از تو کار درمان را پیش می برم حس خوبی بم دست میده و خیلی به دلم می چسبه ... "(پزشک متخصص 4) پزشکی دیگر که سابقه مراقبت 11 ساله از بیماران داشت، می¬گفت: "... همه چیز حساب و کتاب خودشا داره، در زمان درماندگی مریض خدمتی که بهش می کنی باقیات و صالحات هست به حسایت نوشته می شه و این مساله را نمیشه دیگه با هیچ پول و منالی مقایسه کرد. از درون احساس خاصی بهت دست میده که میگی خدا شکر که من را لایق چنین خدمتی کردی..... "( پزشک 5) حس کمال گرایی بالینی (Clinical Perfectionism) و انسان دوستی: همچنین مشارکت¬کنندگان بیان میکردند که به دنبال ارائه خدمت معنوی به بیماران و مراجعه کنندگان، احساس حرکت به سوی کامل و بی نقص شدن با رویکرد دوست داشتن انسانها در نتیجه تلاش آنها شکل گرفته و مسیر کامل شدن از طریق توجه و کمک به هم نوع هموار گردیده است. "... خود من این حس را دارم که در جو معنویت کیفیت کارم، فراتر از اون چیزی هست که انتظارشا دارم. اخلاق و رفتار حرفه ای من حس می کنم که خیلی کاملتر و بهتر شده .... "(پزشک 2) عضو هیات علمی که سابقه 15 ساله فعالیت در بالین داشت، می¬گفت: "... ارزش من به این است که بتوانم به عملکرد و موفقیت‌هایی که برای خود تعیین کرده‌ام برسم یعنی حالما خوب کنه و انگیزه به من بده که وقتی دست هم نوعم را می گیرم و کمکش می کنم حس کنم که اصل کار اینجاست و اینه که میشه بهش گفت حالا کامل کردی وظایف و انتظاراتی که ازت می رفت..... "( هیات علمی 2) رشد و روحیه بخشی یکی دیگر از ابعاد حساسیت معنوی از منظر و تجارب کادر مراقبت و درمان، مفهوم رشد و روحیه بخشی بود. زیر طبقات این مفهوم را سه زیر طبقه احساس بیداری- رشد و تعالی معنوی، تقویت روحیه و آرامش معنوی، ارتقا رضایتمندی و احساس امید دو طرفه تشکیل می داد. احساس بیداری- رشد و تعالی معنوی: تجربه مراقبت از بیماران و مراجعه کنندگان توسط کادر مراقبت و درمان با محوریت معنویت از مهم‌ترین تجاربی بود که در پرورش روح انسانی آنان در مسیر رشد و تعالی معنوی تأثیر بالایی داشت. تجربه یکی از این مشارکت کنندگان اینگونه بود: "... این فرصتهایی که برای خدمت به مردم برای ما فراهم شده آدم را از خواب غفلت بیدار می کنه. معنویت هست که آدما حساس می کنه بیدارش می کنه. پیامبر هم میگه دیگه النَّاسِ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا..."(هیات علمی بالینی 4) یکی دیگر از کادر مراقبت در همین زمینه از تجربه¬اش می¬گفت: "... قرآن کریم عواملی را برای رشد و تعالی انسان مطرح می کنه علم و تفکر ، ایمان و عمل صالح هستند که همش در معنویتی که در خدمت به بیمار هست متبلور میشه. من خیلی کمک گرفتم از این آموزه و انصافا هم خیر و برکتشا تو زندگی دیدم و به نوعی حس می کنم خدا را شکر تا حدی تونستم به اون هدف قرآنی برسم...."(کادر مراقبت1) تقویت روحیه و آرامش معنوی: این مضمون بیانگر احساس کادر مراقبت و درمان از روحیه بخش بودن مراقبت و کسب آرامش از احساس معنویت بود. کادر مراقبت و درمان تاکید داشتند که معمولا نتایج حساسیت معنوی با آن چه که تحقق می‌یابد یکسان نیست و بسیار نتایج غیر قابل باور و تحسین برانگیز است که خود منجر به تقویت روحیه و آرامش معنوی در وجود مراقبین می گردد. یکی از مشارکت¬کنندگان معتقد بود: "... مراقبت معنوی از بیمار از جهت روحی و روانی آثار بسیار مطلوب دو طرفه ای داره. همینطوری که ناراحتی شخص آسیب دیده را کم می کنی و موجبات آرامش اونا فراهم می کنی چند برابرش خودت آرام میشی و این آرامش به برکت اون حساسیتهای معنویت وجودی هستش.... " (هیات علمی بالینی4) مشارکت کننده دیگری در همین راستا می¬گفت: "... بارها شده که اتفاقات ناگوار و حوادث دردناکی برای بیماری اتفاق افتاده، آنقدر عرصه براش تنگ شده که از شدّت ناراحتی نمی دونسته چیکار کنه؟و به کجا بره؟ تو این لحظات سعی کردم به عنوان یک پزشک کمک کنم و با احساس معنوی دلداری بدم، تجربه کردم که چنان آرامشی وجود بیمار دردمند را فرا گرفته که قابل وصف نیست و با تخلیه فشار روحی بیمار بازتاب معنوی اون کار نصیب من شده و خیلی حس و حال خوبی بهم دست داده .... " (پزشک 1) ارتقا رضایتمندی و احساس امید دو طرفه: از طرفی دیگر تجربیات مشارکت¬کنندگان نشان داد که اهدافی که به تبع ارائه مراقبت معنوی با حساسیت بالا در شرایطی که بیماران با ناتوانی در برابر سختی های زندگی دست و پنجه نرم می کردند حاصل می گردید ضمن ارتقا رضایتمندی بیماران و ایجاد امید در آنان، رضایتمندی مراقبین و احساس امید را نیز در پی داشت. در همین رابطه تجربه یکی از مشاکت کنندگان حاکی بود از: "... من همیشه این حس را دارم که یکی از عواملی که موجب آرامش می شه امید داشتن به آینده ای روشنه و وقتی گمان داشته باشی خدمتی که الان برای مریضت انجام میدی در آینده نعمت و اجرتش نصیبت خواهد شد، از آن لذّت می بری و احساس خوب و حالت مطلوب و شیرینی بهت دست می ده..... "( مراقب سلامت 2) در تجارب کادر مراقبت¬کننده حساس بودن به معنویت در مراقبت، اهرمی اثربخش برای امیدواری و رضایت بود: "... مریضا را همیشه نسبت به معنویت حساسشون میکنم. توضیخ میدم که امیدوار بودن به رحمت الهی و امید داشتن به زندگی و حیات که در آن بیمار احساس آرامش، راحتی و رضایت کنه. به مریضام می گم که امید به خداوند مایة برکات زیادی ازجمله آرامش روحی و روانی برای همه است..... "(هیات علمی بالینی 3) ترغیب کننده برای ارائه خدمت مقبول و هدفمند یکی دیگر از تجارب مرتبط با مفهوم حساسیت معنوی مساله ترغیب کننده بودن این مقوله برای ارائه خدمت مقبول و هدفمند بود. عناصر تشکیل دهنده این مضمون عبارت بودنداز: تسهیل ارتباط درمانی ، معنادارتر شدن خدمات مراقبتی و معنویت ارتقا دهنده انگیزش خدمت رسانی. تسهیل ارتباط درمانی: یکی دیگر از مهمترین مقولات مرتبط با مفهوم حساسیت معنوی که در تجارب مراقبتی کادر مراقبت و درمان نمود زیادی پیدا کرده بود تاثیر معنویت بر بهبود ارتباطات تیم مراقبت و درمان با بیمار و ارتباطات درون تیمی کادر مراقبت بود: "... حس و حالی که معنویت و توجه معنوی به بیمار به آدم میده تعادل روحی هستش که همه چیزا سرجای خودش قرار میده و خیلی از ارتباطات من پزشک را بهتر می کنه. ارتباط با بیمارم، با خانواده بیمار و حیت با همکارام را هم بهتر کرده.."(پزشک متخصص 6) مشارکت¬کننده دیگری در این رابطه اینگونه به بیان تجربه¬اش می¬پرداخت: "... خیلی از مراقبتهای ما جنبه تسکینی دارند و یکی از مهمترین ابعاد مراقبت تسکینی همین حساس بودن بیمار نسبت به معنویت هست. وقتی به نیاز معنوی بیمار حساس باشی و پاسخ بدی خیلی خوب بات ارتباط برقرار می کنه..... "(پزشک 7) معنادارتر شدن خدمات مراقبتی: یکی دیگر از مهمترین یافته ها در تجارب کادر مراقبت و درمان پربارتر شدن و با اهمیت تر شدن خدمات مراقبتی ارائه شده به بیماران در فضای مراقبت معنوی بود. وقتی مراقب حساسیت لازم در ارائه مراقبت معنوی به بیمار را در دستور کار خود قرار میداد، مراقبتها هدفمندتر، با معناتر و پربارتر نصیب بیمار می شد. یکی از این مراقبین در همین رابطه از تجربه اش اینچنین می گفت: "... همیشه ما در مراقبتهامون یک خلأ معنوی داریم. اگر ما بتونیم این خلا را با یک یکپارچگی مراقبتی بپوشونیم یعنی به نیازهای معنوی بیمارمون حساس بشیم و درک کنیم تجربه من نشون داده که خیلی بهتر می تونیم خدمت کنیم و خیلی هم خدمات مراقبتی مون معنادارتر و قابل درکتر میشن ... "(مراقب سلامت2) مشارکت¬کننده¬ای دیگر تجربه¬اش را اینگونه بیان می¬کرد: "... ما هر روز میام سر کارمون و زمان زیادی را برای کار کردن صرف می‌کنیم. اگر خدا را در آن جا نیابیم و به مدد او کار نکینم کار خوب پیش نمیره و راضی کننده نیست ولی تجربه من میگه که هر وقت حساس شدم به این مساله و با نام خدا و بااحساس معنوی کارم را جلو بردم خدمات من برای مریضم خیلی لذت بخش تر و جذاب تر بوده.. "(پزشک 1) معنویت ارتقا دهنده انگیزش خدمت رسانی: یکی دیگر از تجارب مورد توجه در خصوص مفهوم حساسیت معنوی نقش برانگیزانندگی کادر مراقبت و درمان در جهت سود رسانی و خدمت بیشتر به بیماران بود بطوریکه با توجه به معنویت، اتصال فرد به مبدأ وجود و کمال مطلق، بر شیوة نظر و عمل او در زندگی فردی و جمعی تأثیر می‌گذارد و تحولات شگرفی را در ابعاد فردی و اجتماعی موجب می‌شود بطوریکه با ارتقا انگیزش شغلی منجر به ارائه خدمات مراقبتی بهینه می گردد. مشارکت¬کننده دیگری در این رابطه اینگونه به بیان تجربه¬اش می¬پرداخت: "... وقتی من پزشک هم بعد ظاهری کار را می بینم و هم بعد معنایی را و میدونم که بعد معنایی مواهب معنوی هستش که در نتیجه انجام این کار عایدم میشه، انگیزه منا برای انجام کار زیاد می کنه ...."(پزشک 3) تجربه یکی دیگر از مراقبین نیز حاکی از این واقعیت بود: "... همدردی و حساسیت به سرنوشت دیگران به عنوان یک ارزش قلمداد میشه. وقتی تحت تأثیر درد و رنج دیگران قرار میگیری، حس معنویت و حس عدالت اجتماعی در وجودت شکل می گیره و می فهمی که همه ما بخشی از آفرینش هستیم و انگیزه کمک به بیمار بیشتر و بیتشر می شه...."(مراقب سلامت 1)

فایل های پژوهش