پژوهشگر

همکاران پژوهشگر

چکیده پژوهش

مقدمه و بیان مسئله از اواخر سال ۲۰۱۹ شیوع بیماری کووید ۱۹ در ووهان چین گزارش شده است. این ویروس مسری به سرعت در سراسر جهان گسترش یافت و متعاقباً ۵۰ کشور در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار داده است. از ۸ فوریه سال ۲۰۲۰ ، ۳۳ ۷۳۸ مورد تایید گزارش شده است. ایران چهارمین کشور از نظر میزان شیوع ای ویروس می باشد. اولین مورد در شهر قم مشاهده شد . در ایران موارد مثبت فقط در یک هفته از ۲۴۵ مورد افزایش یافته است. بیشترین شیوع آن در تهران بعد از آن قم و مازندران بود (۳-۱). کووید ۱۹ ویروسی با اسید ریبونوکلئیک تک رشته ای متعلق به خانواده کرونا ویروس هاست. این خانواده شامل سارس و مرس می باشد که سالها قبل اپیدمی شده اند (۱). ویروس کرونا یک بیماری تنفسی که ممکن است با آسیب و نارسایی تنفسی پیشرونده به علت آلوئولهای عظیم منجر به مرگ شود (۴). از آنجا که کووید یک بیماری زایی است که به تازگی شناسایی شده است ، هیچ ایمنی از قبل موجود در انسان شناخته نشده است. براساس خصوصیات اپیدمیولوژیک و سناریوی افزایش بیماران آلوده به کووید در سراسر جهان تاکنون ، فرض بر این است که همه افراد در هر سنی می توانند به این ویروس مبتلا شوند، اگرچه ممکن است عوامل خطر افزایش حساسیت به عفونت وجود داشته باشد و افراد بزرگسال در سنین میانسال و بالاتر بیشتر در معرض ابتلا هستند. افرادی که بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری شدید و مرگ هستند شامل افراد بالای ۶۰ سال و افراد دارای شرایط اساسی مانند فشار خون بالا ، دیابت ، بیماری های قلبی عروقی ، بیماری مزمن تنفسی و سرطان هستند.همزمان با پیشرفت شیوع بیماری ، گسترش فرد به فرد به حالت اصلی انتقال تبدیل شد. اگرچه بیماران مبتلا به کووید علامت دار منبع اصلی انتقال هستند ، اما مطالعه اخیر نشان می دهد که بیماران بدون علامت و بیماران در دوره کمون خود نیز حامل بیماری هستند که معمولا دوره کمون ۱۴ روز پس از در معرض قرار گرفتن اتفاق می افتد(۵). شایعترین علامت این بیماری تب می باشد از دیگر علائم آن شامل سرفه، تنگی نفس، خستگی می باشد. علایم به این صورت گزارش شده است که که بیش از ۸۰ بیماران مبتلا به کرونا علائم خفیف نشان داده و بدون مداخله پزشکی بهبود یافتند ، تقریباً ۲۰ از بیماران آلوده دارای بیماری شدید مانند تنگی نفس ، شوک سپتیک و درگیری چند عضو بودند. که حدود ۲ موارد می تواند کشنده باشد. همچنین کدورت و پنوموتراکس در هر دو ریه بیماران دیده شده است. این بیماری با سندرم دیسترس تنفسی همراه است که بیماران نیازمند مراقبت های ویژه هستند (۶،۷). مراقبت های ویژه به علت پیچیدگی و فعالیت زیاد آن برای پرسنل درمانی و پرستاران و هم برای خود بیماران استرس زاست (۶). استرس ناشی از ابتلا به بیماری میتواند عوارض جسمی، روانی و رفتاری برای فرد ایجاد کند و موجب کاهش کیفیت زندگی فرد گردد ترس از انتقال بیماری به دیگران و اعضای خانواده نیز از دیگر مشکلات بیماران درگیر با این بیماری می باشد (۸،۹)، همچنین استرس در محل کار می تواند خسارت و هزینه های فراوان ایجاد کند. هزینه بیماری و غیبت ناشی از استرس کاری در کشور انگلستان ۴ بیلیون پوند در سال برآورد شده است (10). ابتلا به این ویروس هم اکنون به یک بیماری همه گیر در سرتاسر دنیا تبدیل شده و با توجه به قابلیت سرایت بالایی که دارد تبدیل به یک بیماری رعب آور شده است (۱۱). در بسیاری از بیمارستان ها تعداد بالای بیماران و کمبود امکانات موجب ایجاد بحران شده و مراکز درمانی را از لحاظ منابع محافظت فردی دچار کمبود شدید نموده است (12). سازمان جهانی بهداشت آن را به عنوان وضعیت اورژانسی جهان گیر معرفی نموده است که استرس فراوانی برای همه اجزا و کارکنان سیستم ارئه مراقبت سلامت به همراه دارد در حال حاضر با توجه به خدماتی که پرستاران در مراقبت از بیماران کرونا ارائه می‌دهند، ارتباط مستقیم با بیماران و طولانی بودن زمان این ارتباط ، باعث شده تا تعدادی از نیروهای پرستاری، گرفتار این ویروس شده و جان خود را از دست بدهند (13). قابلیت انتقال بالای این ویروس و مدت زمان طولانی باقی ماندن آن در روی سطوح باعث شده که این همه گیری بالایی داشته باشد به طوریکه هر گونه ارتباط با بیماران مبتلا می تواند به انتقال ویروس و سرایت بیماری منجر شود و بنابراین افراد خانواده بیمار در حین مراقبت یا تماس با بیمار ممکن است به سادگی آلوده شوند و آن را به دیگران نیز منتقل نمایند (14). ترس از ابتلا به بیماری به قدری رعب آور است که گاهی انسان در اینکه مراقبت کند یا خود را ایزوله نماید تردید می کند (۱۵). هم چنین ماهیت تهدید کننده ویروس کرونا و ماهیت ناشناس و جدید بودن آن باعث اضطراب شدید در بین آحاد مردم می باشد. ۳۳ درصد از افراد شرکت کننده در نظرسنجی سیستم درمانی کشور خود را ناتوان در مقابله با ویروس کرونا ۲۰۱۹ می دانستند و ترس دایمی از آلوده شدن به ویروس کرونا-۲۰۱۹ و عواقب آن را داشته اند (۱۶). تجارب پرستاران از ارائه مراقبت در اپیدمی های قبلی در سایر کشورها حاکی از احساس دوگانگی بین ایفای نقش مراقبتی و ترس از ابتلا به بیماری و مشاهده مرگ بیماران می باشد (17). ترس یک نوع واکنش طبیعی بدن و سیستم روانی انسان جهت حمایت از خود در برابر خطر می باشد طبق تحقیقات موسسه ای در کانادا (۲۰۲۰) و تحقیقاتی که توسط گوردن، اسموندسان، تایلور (۲۰۲۰) انجام شد نتیجه گیری شد که فوبیای ویروس کرونا در حال گسترش و به نوعی اعلام خطر از عواقب حین و بعد از همه گیر شناسی این ویروس جدید می باشد (۱۸، ۱۹). طبق تحقیقات کارلوس و همکاران(۲۰۲۰) عواقب شیوع ویروس کرونا و قرنطینه جمعی را به وجود آمدن ترس و اضطراب در افراد می دانند (۲۰). اضطراب در مورد این ویروس، شایع است و به نظر می رسد بیشتر به دلیل ناشناخته بودن و ایجاد ابهام شناختی توسط این ویروس گسترده باشد. ترس از ناشناخته ها، همواره برای بشر اضطراب زا بوده است (۲۱). همه افراد جامعه احتمال دارد این اضطراب را تجربه کنند، اما یکی از گروه هایی که ممکن است این اضطراب را به میزان شدیدتر تجربه کنند، خانواده بیماران مبتلا به کووید ۱۹ هستند، چرا که این افراد در معرض آسیب پذیری بیشتری نسبت به این ویروس قرار دارند (۲۱). با توجه به اینکه این بیماری قابلیت سرایت بالایی دارد و از طرفی افراد خانواده بیماران نیز درگیر مشکلات آنان می شوند لذا به نظر می رسد، آموزش خانواده ها می تواند در پیشگیری از مشکلات و اختلالات روانی در آن ها موثر باشد (22). از جمله نظریه های مطرح، نظریه شناختی اجتماعی است. نظریه شناختی اجتماعی (SCT) در سال ۱۹۶۳ توسط باندورا مطرح گردید. این نظریه بیان می‌دارد که تغییر رفتار ناشی از تقابل دو سویه عوامل فردی، رفتاری و محیطی است و تعامل این سه بعد به تغییر رفتار منجر می‌گردد (۲۳, ۲۴). در این نظریه علاوه بر بیان عوامل پیش‌بینی کننده و اصول موثر در شکل گیری رفتار، سازه‌های توانایی رفتاری (آگاهی و مهارت)، انتظارپیامد، ارزشیابی پیامد، خودکارآمدی، خود تنظیمی و تقویت را به عنوان مهم‌ترین عوامل تعیین کننده و راهنما در طراحی مداخلات آموزشی معرفی می‌نماید. در نتیجه نظریه شناختی اجتماعی، یک نظریه بین فردی است که فرض می‌کند که رفتار با استفاده از عوامل فردی (نگرش‌ها، اعتقادات، خودکارآمدی و...)، عوامل رفتاری و عوامل محیطی صورت می‌گیرد، عوامل محیطی عواملی هستند که بر رفتار فرد اثر می‌گذارد اما به‌طور فیزیکی جزئی از فرد نیستند. محیط اجتماعی شامل اعضای خانواده، دوستان، همسالان در مدرسه و همکاران بعضی از عوامل محیطی هستند (25). سازه‌های این نظریه عبارتند از: توانایی رفتاری (آگاهی و مهارت)، انتظار پیامد (پیش‌بینی پیامدهای احتمالی یک رفتار) ارزشیابی پیامد (ارزشی که شخص بر نتایج احتمالی حاصل از انجام رفتاری خاص می‌نهد) یادگیری مشاهده‌ای، محیط (خانواده یا شرایط فیزیکی یا اجتماعی پیرامون شخص)، خودکارآمدی (اعتماد شخص به توانایی اش برای پیگیری یک رفتار)، خودکنترلی (تنظیم اهداف و ایجاد برنامه‌هایی برای انجام رفتارهای منتخب) (26). عدم آگاهی افراد از نحوه مراقبت از خود، سبب پیامدهای منفی بر سلامت آنان می شود، اگر فرد در اقدامات مراقبتی و درمانی خود شرکت داده شود به بهبود کیفیت خدمات ارائه شده کمک می‌کند و این موضوع به این دلیل اهمیت دارد که افراد با دانستن و عمل کردن به باید ها و نباید هایی که سلامتشان را تحت تاثیر قرار می‌دهد، در جلوگیری از عوارض ، کمک کننده خواهد بود. نظر به این که بیماری نوپدید کوید ۱۹ موجب مشکلات و عوارض متعددی برای بیماران و خانواده های آنها می شود و مداخلات آموزشی می تواند برای این افراد کمک کننده باشد لذا این مطالعه با هدف بررسی تاثیر کارایی نظریه شناختی اجتماعی بر اضطراب و خود مراقبتی خانواده بیماران مبتلا به کووید ۱۹ انجام گردید. روش اجرا مطالعه حاضر از نوع تجربی می باشد که روی خانواده های بیماران مبتلا به کووید -19 شهرکرد انجام شد، از هر خانواده ، یک نفر که شرایط ورود به مطالعه را دارا بود، پس از اخذ رضایت و اعلام آمادگی جهت شرکت در پژوهش، به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شد. نمونه گیری به صورت تصادفی از بین خانواده بیماران بر اساس لیست دریافتی از مرکز بهداشت استان انجام گردید. پس از تکمیل نمونه گیری، افراد به صورت تصادفی در دو گروه آزمون (۵۰ نفر) و شاهد (۵۰ نفر) تخصیص یافتند. پرسشنامه به صورت آنلاین تهیه و لینک پرسشنامه برای افراد در گروه واتساپ ارسال شد و با دادن توضیحات کافی در خصوص پرسشنامه و اهمیت مطالعه در برنامه ریزی های آینده، از افراد خواسته شد نسبت به تکمیل پرسشنامه اقدام نمایند. معیارهای ورود به مطالعه شامل : ۱- تمایل به شرکت در مطالعه ۲- دسترسی به شبکه های اجتماعی و توانایی اتصال به اینترنت ۳- سواد خواندن و نوشتن ۴- توانایی استفاده از شبکه های مجازی و دانلود مطالب ۵- سن بین ۱۸ تا ۶۰ سال و معیارهای خروج از مطالعه شامل:۱- عدم تمایل فرد برای ادامه همکاری ۲- دریافت همزمان برنامه های آموزشی دیگر بعد از آن به گروه آزمون، آموزش های لازم بر اساس سازه های نظریه شناختی اجتماعی و اصول خودمراقبتی و کنترل اضطراب با استفاده از فایل های ورد تهیه شده و ارسال پمفلت ها و مطالب آموزشی و انجام پرسش و پاسخ، داده شد.تمام مطالب آموزشی از طریق گروه واتساپی که به این منظور تشکیل گردید ، برای افراد ارسال گردید. در زیر اشاره به جلسات آموزشی شده است: جلسه اول معرفی طرح و ضرورت انجام آن، بهبود آگاهی افراد (تهیه محتوای آموزشی و ارسال پمفلت و انجام پرسش و پاسخ) جلسه دوم افزایش انتظار پیامد و ارزشیابی پیامد (تهیه محتوای آموزشی و انجام پرسش و پاسخ) جلسه سوم افزایش خودکارآمدی درک شده (تهیه محتوای آموزشی و انجام پرسش و پاسخ) جلسه چهارم کنترل اضطراب (تهیه محتوای آموزشی و انجام پرسش و پاسخ ) جلسه پنجم بهبود خودمراقبتی (تهیه محتوای آموزشی ، انجام پرسش و پاسخ و جمع بندی) بلافاصله بعد از آموزش و ۳ ماه بعد از آن ، مجدداً برای هر دو گروه آزمون و شاهد لینک پرسشنامه ارسال و پاسخ ها ثبت شد، (پیگیری و تماس تلفنی و ارسال پیام به منظور یادآوری در این مدت صورت گرفت). ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته ای بود که بر اساس منابع علمی ، نظر خبرگان بر پایه سازه های نظریه شناختی اجتماعی ساخته و مراحل روایی و پایایی آن طی شد . پرسشنامه شامل 5 سوال دموگرافیک به صورت چند گزینه ای و یا کوتاه پاسخ، 7 سوال آگاهی به صورت چندگزینه ای ،۷ سوال انتظار پیامد ،۴ سوال ارزشیابی پیامد، ۶ سوال تقویت و ۱۳ سوال خودکار آمدی درک شده در زمینه رفتارهای پیشگیرانه از بیماری کرونا ویروس کوید ۱۹ می باشد که به صورت مقیاس۵ گزینه ای لیکرت طراحی شد. علاوه بر پرسشنامه مذکور از مقیاس اضطراب بیماری کرونا و پرسشنامه خودمراقبتی نیز بهره گرفته می شود: الف: مقیاس اضطراب بیماری کرونا (CDAS) این ابزار جهت سنجش اضطراب ناشی از شیوع ویروس کرونا در کشور ایران تهیه و اعتبار یابی شده است. نسخه نهایی این ابزار دارای ۱۸ گویه و ۲ مولفه(عامل)است. گویه های ۱ تا ۹ علایم روانی و گویه های ۱۰تا ۱۸ علایم جسمانی را می سنجد این مقیاس در طیف لیکرت (هرگز=۰ ،گاهی اوقات=۱ ،بیشتر اوقات=۲ و همیشه=۳) ساخته شده است. پایایی این ابزار با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای عامل عامل اول آلفا ۸۷۹/۰ و عامل دوم آلفا۸۶۱/۰ و آلفاکل پرسشنامه ۹۱۹/۰به دست آمد(۹). مقدار ۲λ- گاتمن برای کل پرسشنامه (۹۲۲/۰=۲-λو ضریب آلفای کرونباخ برای علائم روانی (۸۷۹/۰α=، علائم جسمانی (۸۶۱/۰α= به دست آمد (۱۰). داده‌های پژوهشی علیپور، قدمی، علیپور، عبدالله زاده (۱۳۹۸) با مدل دوعاملی برازش مناسبی دارد. جداول نمرات استاندارد رسم شد و دامنه نمرات عامل‌های پرسشنامه و نمره کل شدت اضطراب کرونا بر اساس نمرات استاندارد T به سه دامنه عدم اضطراب یا خفیف، متوسط و شدید تقسیم شد (9). ب: به منظور بررسی خودمراقبتی از پرسشنامه ۱۳ سوالی استاندارد استفاده شد (۳۶). ابعاد این پرسشنامه شامل تغذیه سالم (۳ سوال)، فعالیت جسمانی (۲ سوال)، مدیریت استرس (۳ سوال)، مصرف دخانیات (۲ سوال)، آگاهی و مسئولیت پذیری در قبال وضعیت سلامت (۳ سوال) می باشد. امتیازدهی به گزینه های سوالات پرسشنامه، مقیاس لیکرت پنج تایی می باشد. در نهایت داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه 22 و بهره گیری از آزمون های آماری تی مستقل، تی زوجی، آنالیز واریانس با تکرار مشاهدات تجزیه و تحلیل شد. یافته ها نتایج نشان داد که اختلاف معناداری از لحاظ شغل (706/0 p=) بین گروه های تحت مطالعه وجود ندارد، همچنین اختلاف معناداری از لحاظ سطح تحصیلات (100/0 p=)، وضعیت تأهل افراد (859/0 p=)، محل سکونت (322/0 p=) و جنس (699/0 p=) بین دو گروه وجود ندارد. نتایج نشان داد میانگین نمره آگاهی، انتظار پیامد، ارزشیابی پیامد، تقویت، خودکارآمدی و خودمراقبتی در گروه آزمون بلافاصله بعد از آموزش به طور معناداری بهبود یافته است، در عین حال میانگین نمره اضطراب در گروه آزمون در این زمان به طور معناداری کاهش نشان داد. این اختلافات در فاصله زمانی 3 ماه بعد از مداخله نیز در گروه آزمون معنادار بود. بحث و نتیجه گیری به طور کلی نتایج مطالعه حاضر حاکی از موفق بودن نظریه شناختی اجتماعی در کاهش اضطراب و بهبود خودمراقبتی در گروه هدف می باشد و اینکه هم عوامل فردی، هم اجتماعی و هم محیطی باید برای تغییر رفتار وجود داشته باشند تا شاهد تعدیل و تغییر رفتار به صورت مستمر و پایدار باشیم ذکر این نکته نیز لازم به نظر می رسد که رفع موانع فردی و سایر عوامل می تواند با کمک عوامل بین فردی و قوی ایی همچون حمایت و تقویت اطرافیان صورت گیرد. در مطالعه حاضر در مرحله قبل از مداخله میانگین نمره اضطراب افراد شرکت کننده در مطالعه در حد متوسط بود، در حالی که در مطالعه Lio و همکاران (32) این میزان در حد 73 درصد گزارش شده است. فردیان نیز در مطالعه مروری خود نشان داد که این بیماری تاثیرات روانی منفی بر افراد به جا گذاشته که حتی بیشتر از میزان مرگ و میر بوده است. در این مطالعه محقق توصیه نموده که افزایش آگاهی عمومی در خصوص بیماری و فراهم نمودن مداخلات حمایتی روانشناختی می تواند بسیار کمک کننده باشد (33). در مطالعه ای که در سال ۲۰۲۰ توسط وانگ و همکاران انجام شد، نتایج نشان داد که اضطراب خانم ها سه برابر بیشتر از مردان بود و افراد با سن بالای چهل سال اضطراب بیشتری را نسبت به افراد زیر چهل سال نشان دادند (35).

خلاصه نتایج حاصله

ایج نشان داد که اختلاف معناداری از لحاظ شغل (706/0 p=) بین گروه های تحت مطالعه وجود ندارد، همچنین اختلاف معناداری از لحاظ سطح تحصیلات (100/0 p=)، وضعیت تأهل افراد (859/0 p=)، محل سکونت (322/0 p=) و جنس (699/0 p=) بین دو گروه وجود ندارد. نتایج نشان داد میانگین نمره آگاهی، انتظار پیامد، ارزشیابی پیامد، تقویت، خودکارآمدی و خودمراقبتی در گروه آزمون بلافاصله بعد از آموزش به طور معناداری بهبود یافته است، در عین حال میانگین نمره اضطراب در گروه آزمون در این زمان به طور معناداری کاهش نشان داد. این اختلافات در فاصله زمانی 3 ماه بعد از مداخله نیز در گروه آزمون معنادار بود.

فایل های پژوهش